یکی از وظایف مسؤولین فنی در آزمایشگاه‌های ایران که هنوز نسخه بیماران به روش سنتی در کاغذ نوشته می‌شود، مرور درخواست‌های آزمایش و مطابقت آن با آزمایش‌های پذیرش‌شده است. گاهی یک آزمایش از قلم می‌افتد. گاهی منظور پزشک درخواست‌کننده، آزمایش خاصی بوده که متصدی پذیرش متوجه آن نشده است. گاهی لازم است شرایط خاصی رعایت شود. برخی نسخه‌ها هم خوانا نیستند و در بدو پذیرش به‌دست مسؤول فنی می‌رسند.
صبح امروز، متصدی پذیرش آزمایشگاه، یکی از آن نسخه‌ها را پیش من آورد. پزشک درخواست کرده بود سطح سروتونین اندازه‌گیری شود. اتفاقاً خیلی هم خوانا بود. ولی برخی آزمایش‌ها در شهرستان کمتر درخواست می‌شوند و این یکی را من هم تاکنون ندیده بودم. دکتر گوگل می‌گفت این آزمایش برای بررسی علل پرفشاری (فشارخون بالا، هیپرتانسیون) انجام می‌شود، ولی آزمایش‌های دیگری که برای آن بیمار درخواست شده بود، هیچ ارتباطی با پرفشاری نداشت.
بیمار زن جوانی بود که او هم تصادفا در اینترنت خوانده بود سروتونین در افسردگی کم می‌شود. می‌خواست بداند آیا سروتونین او هم کم شده است یا نه. خود او از پزشک خواسته بود برایش این آزمایش را درخواست کند. شاید پزشک هم از بیمار نپرسیده بود چرا!
سروتونین چیست؟
سرتونین یک مولکول پیام‌رسان یا فرارسان عصبی (neurotransmitter) و مسؤول برخی اعمال مهم بدن است. علاوه بر تنظیم خلقیات و عواطف، سروتونین در اعمال دیگری مانند چرخه خواب، اشتها و هضم غذا نیز نقش دارد.
حدود ۹۵ درصد سروتونین بدن توسط سلول‌های جدار دستگاه گوارش تولید می‌شود و حرکات معده و روده را کنترل می‌کند. حدود ۵ درصد باقیمانده آن در ساقه مغز تولید می‌شود که بخشی از پیام‌هایی است که بین سلول‌های عصبی ردوبدل می‌شود. پژوهش‌های گسترده‌ای درباره فرآیندهای انتقال پیام بین سلول‌های عصبی انجام شده ولی فهم کامل این فرآیندها تاکنون میسر نشده است.
چیزی که می‌دانیم این است که رابطه سروتونین و افسردگی، رابطه پیچیده‌ای است. نکته مهمی که مطرح شده، تعادل بین سروتونین و پیام‌رسان عصبی دیگری به نام دوپامین است. کمبود سروتونین می‌تواند منجر به طیفی از علائم جسمی و روانی مانند اضطراب، افسردگی، خشم، رفتارهای تکانه‌ای، بی‌خوابی، بی‌قراری، کاهش اعتماد به‌نفس، بی‌اشتهایی، و فراموشکاری شود. حتی یک مطالعه نشان داده اهمیت کمبود سروتونین در زنان یا افرادی که سابقه افسردگی دارند بیش‌تر از مردان و یا افرادی است که چنین سابقه‌ای ندارند.
علت کمبود سروتونین چیست؟
هنوز روشن نیست چرا تولید سروتونین در برخی افراد کاهش می‌یابد. فرضیه‌هایی مطرح شده مثل این‌که گیرنده‌های سروتونین در برخی افراد حساسیت خود را از دست می‌دهد، یا سرعت تجزیه مولکول‌های سروتونین در برخی افراد افزایش می‌یابد. کمبود مواد دیگری مانند ویتامین D، ویتامین B6، ال-تریپتوفان، یا اسیدهای چرب امگا-۳ نیز مطرح شده است. تجربیات دوران کودکی نیز احتمالا مؤثر است. یک مطالعه نشان داده افرادی که سابقه کودک‌آزاری دارند سروتونین کمتری دارند.
تشخیص کمبود سروتونین
تشخیص کمبود سروتونین بسیار مشکل است. عملا هیچ روشی برای اثبات قطعی کمبود سروتونین وجود ندارد. اندازه‌گیری سروتونین خون صرفا در تشخیص برخی تومورهای تولیدکننده سروتونین کاربرد دارد. این تومورها هیچ ارتباطی با افسردگی و اضطراب ندارند. برخی از این تومورها به‌طور اتفاقی تشخیص داده می‌شود و برخی دیگر هنگام بررسی بیماران مبتلا به پرفشاری مقاوم به درمان کشف می‌شوند.
نکته مهم این است که سطح سروتونین خون، لزوما منعکس‌کننده مقدار سروتونین مغز نیست. تعدادی از شرکت‌ها اقدام به تولید کیت‌های آزمایش سروتونین ادرار کرده‌اند. حتی در تبلیغات برخی از این شرکت‌ها در فضای مجازی ادعا می‌شود آزمایش سروتونین قادر به تشخیص کمبود سروتونین مغز است.
آزمایش سروتونین قادر به تشخیص کمبود سروتونین مغز نیست
مغز انسان توسط غشای ظریفی احاطه شده که سد خونی-مغزی (blood-brain barrier یا BBB) نام دارد. این غشا نیمه-تراوا بوده و به برخی مولکول‌ها اجازه عبور نمی‌دهد. مثلا سروتونین نمی‌تواند از این غشا عبور کند. بنابراین سطح سروتونین خون هیچ ارتباطی با مقدار آن در مغز ندارد.
سروتونین لازم برای اعمال عصبی، در ساقه مغز تولید می‌شود. بنابراین آزمایش سروتونین خون یا ادرار نمی‌تواند مشخص کند سروتونین مغز چقدر است.
چاره چیست؟
نگران نباشید. اگر تصور می‌کنید دچار علائم کمبود سروتونین هستید، راه‌های ساده‌ای برای درمان آن وجود دارد. ساده‌ترین و مؤثرترین راه، ورزش و اصلاح شیوه زندگی و رژیم غذایی است. همچنین داروهایی وجود دارد که البته باید با تشخیص و صلاحدید پزشک مصرف شود. اغلب داروهای ضدافسردگی با همین مکانیسم اثر می‌کنند.
البته اغلب داروها دارای عوارض جانبی هستند و به‌همین دلیل برخی افراد تمایلی به مصرف دارو ندارند. هر فعالیتی که خلق شما را بالا ببرد، به افزایش سروتونین شما کمک می‌کند. مثلا کاری را که دوست دارید، انجام دهید. ورزش‌های هوازی مانند پیاده‌روی، یا شنا، سروتونین مغز را بالا می‌برند.
همچنین مصرف متعادل غذاهای حاوی تریپتوفان، ویتامین D، ویتامین‌های گروه B، و اسیدهای چرب امگا-۳ احتمالا به افزایش سروتونین مغز کمک می‌کند. عامل مؤثر احتمالی دیگر، نور است. برخی مطالعات نشان می‌دهد روشنایی آفتاب یا جعبه نور (light box) سروتونین مغز را افزایش می‌دهد.