این مطلب در شماره ۱۶۰ (بهمن ۹۵) ماهنامه پزشکان گیل منتشر شده است.
نظام سلامت کوبا زاییده ایدئولوژی سوسیالیستی انقلاب ۱۹۵۹و هدف اصلی آن ایجاد دسترسی یکسان به خدمات سلامت به عنوان یک حق بنیادی برای همه شهروندان است. بیشترین تأکید این نظام بر پیشگیری است و همه خدمات از یک چکاپ ساده تا پیچیده‌ترین جراحی‌ها برای همه کوبایی‌ها رایگان است. این شامل خدمات دندانپزشکی، انواع داروها و حتی ویزیت در منزل است. آمار موجود حاکی از موفقیت نظام سلامت کوبا در دستیابی به شاخص‌های مختلف است.
اما چگونه چنین چیزی ممکن است؟ مساوات (egalitarianism) در نظام سلامت یک پیام روشن دارد. شما چه بیمار باشی و چه پزشک یا پرسنل درمانی، آن‌چه در این نظام به دست می‌آوری هیچ ارتباطی با میزان تلاش یا تحمل سختی یا احساس مسئولیت یا قابلیت‌های مختلف شما ندارد. هیچ فرصتی برای رقابت و هیچ گزینه‌ای برای انتخاب وجود ندارد. برای اثبات وجود عدالت یا بی‌عدالتی در نظام سلامت کوبا، هیچ مطالعه مستند و معتبر و مستقلی انجام نشده اما در عوض، شواهد مختلف حاکی از دسترسی بخش کوچکی از کوبایی‌ها و نیز توریست‌ها به خدمات درمانی ویژه است.
ایزابل وینسنت، ژورنالیست کانادایی، در گزارش خود از سفر به کوبا در سال ۲۰۰۴ می نویسد: “در شهر مورون با جمعیت ۷۰ هزار نفر در مرکز کوبا، یک بسته کوچک تتراسیکلین ۵ دلار (آمریکا) و یک پماد کورتیزون ۲۵ دلار است. هیچ یک از این داروها در داروخانه‌های عادی یافت نمی‌شود. کوبایی‌ها ناچارند این گونه اقلام و حتی آسپیرین و پنبه الکل را از بازار سیاه تهیه کنند. درآمد یک فرد کوبایی به طور متوسط ماهانه حدود ۳۰۰ پزو (۱۲ دلار) است. کمبود اقلام ابتدایی در بیمارستان مشکل‌ساز است. جراحان ناچارند دستکش یکبارمصرف را دوباره استفاده کنند.”
آنتونی دپالما، نویسنده آمریکایی، در تحلیل مستندی به نام “سیکو” ساخته مایکل مور، فیلمساز آمریکایی، می‌نویسد: “چگونه می‌توان یک کوبایی را که برای سلامت او سالانه حدود ۲۰۰ دلار هزینه می‌شود، با آمریکایی هایی مقایسه کرد که سرانه سلامت آنان بیش از ۶ هزار دلار در سال است؟ آمار سازمان سلامت جهانی، سیا و منابع دیگر نشان می‌دهد امید به زندگی در هر دو کشور تقریباً یکسان (حدود ۷۷ سال) است. مرگ‌و‌میر شیرخواران در کوبا حتی از آمریکا پایین‌تر است. البته میزان سقط جنین هم بیشتر است و این می‌تواند در کاهش مرگ‌و‌میر شیرخواران و بهبود آمار امید به زندگی مؤثر باشد. بسیاری از کوبایی‌ها هم مهاجرت می‌کنند. آمار مهاجران تنها در تعداد زاد‌و‌ولد می‌آید و مرگ آنان در کوبا ثبت نمی‌شود.”
یک پزشک کوبایی می‌گوید: “شرایط پس از فروپاشی شوروی بدتر شد. من در سال ۱۹۹۲ طبابت خود را در هاوانا آغاز کردم. حدود ۶۰۰ نفر تحت پوشش من بودند. حتی در تشخیص‌های ساده‌ای مانند برونشیت، نمی‌توانستم آنتی‌بیوتیک تجویز کنم چون هیچ آنتی‌بیوتیکی وجود نداشت.” او که در سال ۲۰۰۰ برای مأموریت پزشکی عازم زیمبابوه شد و از آن‌جا به آمریکا گریخت، ادامه می‌دهد: “در کوبا دو نظام سلامت وجود دارد. یکی برای اعضای بلندپایه حزب و خارجی‌هایی مانند مایکل مور که در آن همه چیز خوب و رایگان است و دیگری برای بیش از ۱۱ میلیون کوبایی عادی که در آن بیماران ناچارند برای اقامت در بیمارستان، همراه با خود غذا، ملحفه و حتی صابون بیاورند.”
مثال‌های بسیاری از این دست وجود دارد. می‌توان صفحه‌ها درباره “میراث پزشکی فیدل” قلم‌فرسایی کرد اما شواهد نشان می‌دهد این میراث، افسانه‌ای بیش نیست. تأسیس باشگاه ۱۲۰ ساله‌ها، جدیدترین ایده بلند‌پروازانه مقامات کوبایی برای اثبات کارایی نظام سلامت این کشور بود. افرادی که به ۸۰ سالگی می‌رسیدند وارد این باشگاه می‌شدند و هدف این بود که به ۱۲۰ سالگی برسند. ایده‌ای که اکنون همراه با افسانه پزشکی فیدل، دست کم از نظر نمادین، با مرگ او که یکی از اعضای برجسته این باشگاه بود، تا حدود زیادی رنگ باخته است.
مجله فوربس ثروت شخصی فیدل را ۹۰۰ میلیون دلار تخمین زده بود. آن ثروت البته توانست یک جراح معروف اسپانیایی را با پرواز چارتر بر بالین فیدل حاضر کند، اما نتوانست کار بیشتری انجام دهد.